Kto może utworzyć bibliotekę naukową

W artykule opisano poszczególne rodzaje bibliotek naukowych wraz z aktualnymi przepisami regulującymi ich organizowanie. Sprawy nie ułatwia to, że treść art. 21 ustawy o bibliotekach pozostała od lata niezmieniona i nie jest dostosowana do licznych zmian w systemie szkolnictwa wyższego z ostatnich 5 lat.

Zgodnie z ustawą o bibliotekach biblioteki naukowe różnią się od innych takich placówek tym, że:

• służą potrzebom nauki i kształcenia, zapewniając dostęp do materiałów

bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezbędnych do prowadzenia prac

naukowo-badawczych oraz zawierających wyniki badań naukowych,

• prowadzą działalność naukowo-badawczą w zakresie bibliotekoznawstwa i

dziedzin pokrewnych, a także w zakresie obsługiwanych przez nie dziedzin nauki.

Jest kilka rodzajów takich instytucji.

Biblioteka naukowa – rodzaje placówek

Ustawa o bibliotekach wymienia pięć rodzajów bibliotek naukowych. Można je

pogrupować w trzy kategorie:

• imienne - czyli wymienione z nazwy (Biblioteka Narodowa);

• biblioteki wyróżnione ze względu na organizatora – (są to „szkoły wyższe”,

„Polska Akademia Nauk” i „jednostki badawczo-rozwojowe”);

• inne – czyli biblioteki o statusie prawnym biblioteki naukowej nadanym na podstawie zasad opisanych w Rozporządzeniu Ministra Kultury z 2012 r.

Biblioteka Narodowa jest jedyną wymienioną z nazwy biblioteką, która nie ma obowiązku spełnić jakiegokolwiek warunku, aby stać się biblioteką naukową. Taka cecha przysługuje jej z mocy samego prawa. Przyjrzyjmy się po kolei pozostałym rodzajom bibliotek naukowych.

Biblioteka naukowa powołana przez uczelnię

Dokładnie rzecz biorąc, ustawa o bibliotekach używa określenia „szkoła wyższa”.

Tymczasem ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (p.s.w.i.n.) nie zna i nie definiuje takiego pojęcia... W art. 7 ww. ustawy wymieniono za to obszerny katalog podmiotów tworzących polski system szkolnictwa wyższego. Mogą one organizować biblioteki, ale kierując się literalnym brzmieniem ustawy o bibliotekach, nie wszystkie takie placówki będą stanowiły biblioteki naukowe (np. te, tworzone przez międzynarodowe instytuty naukowe, PAU i Centrum Łukasiewicz).

Zamieszanie wzmaga fakt, że w przepisach p.s.w.i.n. biblioteki są wzmiankowane tylko

dwa razy i wyłącznie jako jednostki organizowane przez uczelnie, a nie pozostałe z

podmiotów współtworzących ekosystem nauki.

W art. 11. ust. 1. pkt 9 p.s.w.i.n. wymieniono jako jedno z podstawowych zadań uczelni:

„upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki i kultury, w tym przez gromadzenie i

udostępnianie zbiorów bibliotecznych, informacyjnych i archiwalnych”. Natomiast na mocy art. 49. ust. 2. p.s.w.i.n. uczelnie mają obowiązek prowadzenia systemu biblioteczno-informacyjnego, którego podstawę stanowi biblioteka. Uczelnia może przetwarzać określone w jej statucie dane osobowe osób korzystających z tego systemu. Z podanych przepisów wynika, że każda uczelnia w Polsce (publiczna i niepubliczna) ma obowiązek prowadzić bibliotekę. Sposób jej organizacji i ulokowanie w strukturze uczelni zależy wyłącznie od władz akademickich.

Biblioteka naukowa powołana przez PAN

Polska Akademia Nauk jest państwową instytucją naukową i z mocy prawa posiada

osobowość prawną. Biblioteki PAN stanowią jeden z rodzajów jej jednostek pomocniczych (obok archiwów, muzeów, ogrodów botanicznych i zagranicznych stacji naukowych). Biblioteki PAN są tworzone, łączone i likwidowane przez Prezydium PAN w drodze uchwały i w porozumieniu z ministrem właściwym ds. nauki, na wniosek Prezesa PAN. PAN jest zobowiązana zapewnić bibliotekom warunki działalności, w tym w szczególności lokale, wyposażenie i środki finansowe. Statut nadaje bibliotece Prezes PAN.

Biblioteka naukowa powołana przez jednostki badawczo-rozwojowe

Ustawa o bibliotekach nadal operuje tym dawnym pojęciem. Zgodnie z uchyloną już

ustawą z 25 lipca 1985 r. JBR były państwowymi jednostkami organizacyjnymi

wyodrębnionymi pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzonymi w celu prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych, których wyniki powinny znaleźć zastosowanie w określonych dziedzinach gospodarki narodowej i życia społecznego. Były… ponieważ jednostki badawczo-rozwojowe już nie istnieją w polskim systemie prawnym. Od 1 października 2010 r. JBR działające na podstawie ww. ustawy - które spełniły określone warunki - zostały przekształcone w instytuty badawcze. Podmioty te obecnie działają w oparciu o ustawę z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych. Prawidłowo więc powinno się mówić o bibliotekach naukowych organizowanych przez instytuty badawcze, a nie JBR. Biblioteka zorganizowana przez instytut badawczy nie jest osobnym bytem prawnym, lecz stanowi jego jednostkę organizacyjną. Jedyną przesłanką wystarczającą, aby uznać daną bibliotekę za naukową, jest fakt, że jej organizatorem jest instytut badawczy. Na dzień publikacji tego artykułu istnieje w Polsce 88 instytutów badawczych (baza IB:

https://rgib.org.pl/index.php/baza-ib/baza-instytutow). W tym mieszczą się Centrum

Łukasiewicz i instytuty działające w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz.

Inne biblioteki naukowe

„Inne biblioteki naukowe” to placówki, które uzyskały ten status na podstawie decyzji

ministra właściwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego po spełnieniu wymogów określonych w Rozporządzeniu MKiDN z dnia 2 kwietnia 2012 r. w sprawie sposobu i trybu zaliczania bibliotek do niektórych bibliotek naukowych oraz ustalenia ich wykazu. Z wnioskiem o zaliczenie biblioteki do bibliotek naukowych występuje do ministra organizator danej biblioteki. Minister, po zaopiniowaniu wniosku przez Krajową Radę Biblioteczną, może zaliczyć bibliotekę do bibliotek naukowych. W załączniku do ww. Rozporządzenia podano katalog bibliotek zaliczonych do kategorii naukowych. Jednostki te uzyskały więc taki status z mocy prawa czyli bez konieczności składania wniosku do ministra. Obecnie na tej liście jest 35 podmiotów. Najnowsze jednostki dodano do wykazu w 2023 r. i są to Biblioteka Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego oraz Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim.

Podstawa prawna:

- Art. 21 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 2393);

- Art. 11. ust. 1. pkt 9, art. 49 ust. 2 Ustawy z dnia 20.07.2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. z 2025 r. poz. 619, 620, 621, 622);

- Art. 1, 3, 43 pkt 3, 44, 45, 68 Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 621);

- Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 534);

- Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 kwietnia 2012 r. w sprawie sposobu i trybu zaliczania bibliotek do niektórych bibliotek naukowych oraz ustalenia ich wykazu (t.j. Dz. U. 2021 poz. 251);

- Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 lipca 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobu i trybu zaliczania bibliotek do niektórych bibliotek naukowych oraz ustalenia ich wykazu (Dz. U. 2023 poz. 1620).